Już w początkach XX wieku psychologie i teoretycy kultury spierali się o
prawidłowości związane z podziałem i zakresem różnych zabaw. W Polsce jedną z osób, które
związały swoją pracę naukową z poznawaniem zabaw i gier był Eugeniusz Piasecki. W swoim
opracowaniu z początku lat dwudziestych naszego wieku dokonał on wnikliwej analizy istoty
i znaczenia zabaw, systematyzując dziesiątki zebranych w wyniku wieloletnich badań
etnograficznych zabaw, dzieląc je na określone grupy. E.Piasecki wyróżnił następujące
kategorie zabaw:
– zabawy i gry chodne;
– zabawy i gry taneczne;
– gry bieżne;
– gry skoczne;
– gry kopne;
– gry z mocowaniem;
– gry rzutne;
– gry z podbijaniem.
Osobą, która walnie przyczyniła się do rozwoju pojęć związanych z zabawami i grami
był znany psycholog P.A.Rudik. W swoich pracach dotyczących zabaw i gier (za Okoń 1950)
wyróżnił on cztery główne grupy zabaw:
a) zabawy konstrukcyjne.
Najczęściej dotyczą wczesnego wieku przedszkolnego, a ulubionym materiałem
konstrukcyjnym są: piasek, klocki (lego, dupplo). Uczestnicząc w zabawach konstrukcyjnych
dzieci starają się zaspokoić potrzebę kreatywnego tworzenia i realizowania własnych
najśmielszych pomysłów. Pierwszy etap najczęściej dotyczy budowania w pojedynkę. Mamy
wtedy w piaskownicy kilkoro dzieci, z których każde bawi się samodzielnie. Jedynie
różnorodność rozmiarów, kształtów i kolorów łopatek, wiaderek i małych koparek staje się
czasami źródłem wymiany poglądów pomiędzy dziećmi (najczęściej o charakterze
konfliktowym). W późniejszym okresie wchodzenia w relacje z rówieśnikami w przedszkolach
czy nawet podczas imprez rodzinnych dzieci zaczynają bawić się wspólnie, próbując
skonstruować jakiś obiekt. Idea rodzi się w trakcie pracy. Początkowo brak umiejętności
komunikowania się (ustalania wspólnych celów) i brak klarownej wizji tego co chce się
zbudować prowadzi do sytuacji, w których budowla ma np. 3 lub 4 kominy czy wieże. Takie
zabawy uczą jednak dzieci posługiwania się różnymi budulcami i pozwalają poznać
geometryczne zależności związane z pracami konstrukcyjnymi. Prowadzą również do
wykształcenia cechy wytrwałości w dążeniu do obranego celu, co prowadzi do wyrabiania
zdolności budowania według określonego pomysłu. Wśród dzieci starszych niezwykle ważna
jest indywidualna pomysłowość i pozycja w grupie, która pozwala narzucić innym dzieciom
własny pomysł. Wraz ze wzrastaniem i dojrzewaniem dzieci zabawy konstrukcyjne rozwijają
się w kierunku rozwoju technicznego bądź estetycznego, a później często do zabaw
modelarskich.
b) Zabawy twórcze czyli naśladowczo-tematyczne.
Najczęściej są to zabawy podejmowane przez dzieci samodzielnie, w których starają się
one naśladować czynności zaobserwowane w tzw. “świecie dorosłych”. Zabawy twórcze to
przede wszystkim zabawy dzieci młodszego i starszego wieku przedszkolnego. Dzieci bawią
się w dom, szkołę lub przedszkole, w podróż (pociągiem, statkiem, autobusem w zależności od
indywidualnych przeżyć życiowych). Nie kopiują one jednak konkretnych fragmentów
rzeczywistości, ale modyfikują, dostosowując je do własnych potrzeb i własnej wiedzy. Tworzą
„magiczny krąg” stworzonej przez siebie nowej rzeczywistości z własnymi zasadami,
odzwierciedlającymi wewnętrzne emocje i doświadczenia. Tematy do zabaw dzieci czerpią z
życia ale również z bajek, książek czy filmów. W ten sposób dzieci poznają właściwości
pełnionych przez nie w zabawie ról i funkcji społecznych, a emocjonalne zaangażowanie
(często widoczne przy relacjonowaniu przebiegu zabawy czy przy głośnym rozumowaniu w
trakcie zabawy) stwarza doskonałe warunki do dyskretnego wychowawczego oddziaływania.
Odpowiednio umotywowana aprobata (a czasem i dezaprobata), wyróżnienie, gest a nawet
wymowne spojrzenie, może odnieść bardzo duży efekt wychowawczy, utrwalając dziecko w
przekonaniu o słuszności podejmowanych decyzji. Dzieci interesują konkretne role a chęć ich
pełnienia staje się często przyczyną różnych konfliktów (obrażania się, rezygnowanie ze
wspólnej zabawy). Rodzi się zatem potrzeba umiejętnego osiągania kompromisu w trakcie
współpracy w grupie, a dziecko uczy się zasad społecznego współżycia i umiejętności
rezygnowania z własnych jednostkowych ambicji. W ten sposób zabawy twórcze wywierają
duży wpływ na moralny rozwój dziecka.
c) Zabawy dydaktyczne.
Podstawową cechą wyróżniającą te zabawy pośród innych rodzajów zabaw jest ich związek
ze świadomym i ukierunkowanym procesem pedagogicznym. Zabawy te są najczęściej
opracowane przez wychowawców specjalnie dla celów dydaktycznych. Aktywizują i rozwijają
one u dzieci spostrzegawczość, uwagę, pamięć i zdolność myślenia (porównywania,
uogólnienia, wnioskowania), sprawdzanie i utrwalanie osiągniętych wcześniej wiadomości lub
ich rozszerzania. Do najczęściej stosowanych zaliczyć można mozaiki, puzzle, układanki (np.
liter w wyrazy). Często stosowane są również zabawy skojarzeniowe, których zadaniem jest
przywołanie wcześniej opanowanych wiadomości (np. z geografii, historii czy biologii). W
trakcie tego zadania wyzwalany jest mechanizm przywoływania informacji zgromadzonych w
różnych ośrodkach pamięci dziecka, a im częstsze jest ich odtwarzanie tym silniejsza staje się
dana droga skojarzeniowa. Zabawy te wymagają zazwyczaj minimalnego ruchu fizycznego, są
natomiast doskonałym środkiem dydaktycznym, kształtującym umiejętność koncentracji i
wywołującym dużo pozytywnych emocji przy okazji procesu edukacyjnego.
d) Zabawy ruchowe.
Zabawy te charakteryzują się nie tylko obecnością elementów ruchowych ale również
pierwiastkami intelektualnymi (twórczymi). Liczba i rodzaje czynności ruchowych
występujących w zabawie zależy od ich treści. Prawie wszystkie zabawy ruchowe zawierają w
sobie sześć następujących podstawowych rodzajów ćwiczeń fizycznym: chodzenie, bieganie.
skoki, rzuty, walkę i ćwiczenie z piłką. Te rodzaje ćwiczeń stanowią trzon zarówno ćwiczeń
gimnastycznych, jak również różnych rodzajów sportu. Silne emocje występujące w zabawach
mają wiele cech wspólnych z tymi pojawiającymi się w sporcie. Zabawy stanowią zatem
również po części funkcję przygotowującą nie tylko do życia ogólnie ale również do różnych
szczegółowych zadań (np. kariery sportowej). Nie można zatem w zabawie pominąć
elementów wychowawczych, by tak jak sport uczyły i wychowywały. Zabawom ruchowym
często towarzyszą elementy współzawodnictwa (początkowo indywidualnego, które wraz ze
wzrostem świadomości życia grupowego zastępowane są przez formy współzawodnictwa
zespołowego). Poprzez dużą różnorodność tematyczną i mnogość zdarzających się sytuacji
konfliktowych zabawy ruchowe stają się bardzo ważnym elementem stymulującym rozwój
moralny dziecka. Decydującego znaczenia nabiera tutaj odpowiednia pedagogicznie
interwencja nauczyciela (wychowawcy), na którym spoczywa obowiązek odpowiedniego
reagowania w sytuacjach konfliktowych, umotywowanie określonych postaw, dostosowane do
wieku i poziomu intelektualnego rozwoju dzieci. Pomoże im to wyodrębnić reguły i zasady
obowiązujące w określonych sytuacjach i związanych z nimi zachowaniach. Aby można było
realizować w zabawie zadania dydaktyczno-wychowawcze należy najpierw rozpoznać jej
strukturę. W strukturze zabaw należy wyróżnić jej fabułę (treść), zakres i różnorodność
czynności ruchowych, a także stronę organizacyjną, wzajemne relacje pomiędzy bawiącymi
się, różnorodność ról i obowiązków, złożoność zasad obowiązujących w zabawie. Warto
pamiętać, że w młodszym wieku dzieci bardziej interesuje ruchowa strona zabawy, dopiero w
nieco starszym wieku większe zainteresowanie wywołuje organizacyjna strona zabawy,
możliwość pełnienia różnych funkcji, większego znaczenia nabierają również prawidłowości
pojawiające się w zabawie (jej zasady).
Wśród polskich opracowań na szczególną uwagę zasługuje praca R.Trześniowskiego.
W swojej książce Zabawy i gry ruchowe autor dokonał podziału zabaw, opierając się na
zaproponowanym wcześniej przez Z.Gilewicza (1966), wyszczególnieniu najważniejszych
momentów wychowawczych. R.Trześniowski wyróżnił następujące kategorie zabaw: zabawy
manipulacyjne, tematyczne (zwane również naśladowczymi), konstrukcyjne, zabawy i gry
dydaktyczne oraz zabawy i gry ruchowe.
T.Trześniowski wyszczególnił natomiast następujące rodzaje zabaw i gier ruchowych:
– zabawy ze śpiewem – poprzez połączenie różnych form ruchu z muzyką stanowią bardzo
ważny element kształtowania u dzieci poczucia rytmu i muzykalności. Zabawy te wprowadzają
radosny nastrój w lekcji pozytywnie nastawiając dzieci do kolejnych zadań lekcji. Zabawy ze
śpiewem pozwalają dzieciom odprężyć się po różnego rodzaju zajęciach wymagających dużej
koncentracji (matematyka, język polski czy biologia), dając upust naturalnej potrzebie ekspresji
muzyczno-ruchowej. W związku z tym zabawy te pojawiają się w zajęciach ruchowych
przeważnie w początkowych bądź końcowych fragmentach lekcji.
– zabawy i gry orientacyjno-porządkowe – zabawy te występują zwykle w części początkowej
lub końcowej lekcji, a ich celem jest zwrócenie uwagi dzieci na określone sytuacje wymagające
albo szybkiego reagowania na zróżnicowane bodźce lub też skupienia uwagi i dyscypliny. W
zależności od stanu pobudzenia (przejawianego podwyższoną lub obniżoną aktywnością
ruchową) prowadzący może wykorzystać zabawę orientacyjno-porządkową o charakterze
ożywiającym (np. zabawa “Komórki do wynajęcia”), bądź też o charakterze dyscyplinującym
(np. zabawa “Zbiórka według kolorów”). Zabawy te dzięki nieoczekiwanym sytuacjom
sprzyjają rozwijaniu u dzieci spostrzegawczości, wyobraźni jak również dyscypliny. W trakcie
zabawy utrwala się pewien system porozumienia pomiędzy nauczycielem a uczniami, system
oparty o zespół określonych sygnałów przekazywanych przez nauczyciela i odpowiednich
reakcji podejmowanych przez dzieci.
– zabawy i gry na czworakach -stosowane są raczej z dziećmi młodszymi, w klasach starszych
często zastępowane są przez zabawy z mocowaniem. Ich podstawowym celem jest
kształtowanie fizjologicznie prawidłowych krzywizn kręgosłupa oraz wzmacnianie mięśni
odpowiedzialnych za prawidłową postawę ciała (mięśni posturalnych). W prowadzeniu zabaw
na czworakach należy zwrócić szczególną uwagę na prawidłowe wykonywanie
czworakowania, które powinno być zwykle pokazane przez nauczyciela przed wprowadzeniem
zabawy. Należy też unikać form rywalizacyjnych, które mogą doprowadzić do chęci zbyt
szybkiego wykonywania zadania ruchowego, a w konsekwencji mogą stać się przyczyną kolizji
bawiących się dzieci (przy czworakowaniu głowa dziecka często opuszczona jest w dół) lub
innego urazu.
– zabawy i gry bieżne – są najczęściej wykorzystywanym rodzajem zabaw, zarówno w
zorganizowanym procesie kształcenia, jak również najczęściej podejmowanym samoistnie
przez dzieci. Zabawy te pobudzają do pracy układ mięśniowy, zapewniając organizmowi
niezbędną dla organizmu dawkę ruchu, jednocześnie aktywizują układ oddechowy, układ
krążenia i dalej przemianę materii. Podstawową funkcją zabaw i gier bieżnych jest rozwijanie
cech motorycznych poprzez szybkie i intensywne wykonywanie (powtarzanie) podstawowych
form ruchu. Zwykle zabawy te charakteryzują się mniej skomplikowaną fabułą od zabaw
innego rodzaju. Zabawy te kształtują charakter i wytrwałość. Ze względu na swoją prostotę są
one łatwe do zrozumienia i dostępne dla każdego, prawie w każdym wieku (zmienia się tylko
tempo lub zasięg pola zabawy).
– zabawy i gry rzutne – dzięki wykorzystaniu różnych przyborów stanowią jedną z bardziej
atrakcyjniejszych grup zabaw. Zabawy te charakteryzują się zwykle pewną fabułą, w której
wykorzystywane są elementy rzutu, a ich stopień trudności stanowi dodatkowe uatrakcyjnienie
zabawy. Im trudniejsza fabuła i wykorzystywane akcesoria tym większą cieszą się one
popularności wśród dzieci, jak również wśród osób dorosłych. Połączenie zabaw rzutnych z
elementami biegu, skoku, marszu stanowi doskonałe przygotowanie do nauczania treści
utylitarnych, a wykorzystanie w nauczaniu zasady wszechstronności (wykonywanie rzutu jedną
i drugą ręką) daje nauczycielowi nie tylko środek dla kształcenia koordynacji ogólnej
(wzrokowo-ruchowej), ale również daje możliwość regulowania różnych elementów
wychowawczych zabawy (np. chłopcy rzucają piłką w przeciwnika tylko ręką słabszą).
– zabawy i gry skoczne – zabawy te przygotowują do utylitarnych czynności typu: przeskoki,
zeskoki, wyskoki, podskoki, które mogą okazać się przydatne w różnych sytuacjach życiowych.
Poprzez wykorzystanie trudniejszych form ruchu zabawy skoczne nie tylko kształtują takie
cechy motoryczności jak skoczność, szybkość czy siłę ale również wpływają na kształtowanie
koordynacji nerwowo-ruchowej. Wprowadzenie różnych przeszkód (przyrządów), które dzieci
muszą przeskoczyć w zabawie prowadzi do rozwijania równowagi dynamicznej (ciała
znajdującego się w ruchu). Jednocześnie duży stopień trudności wyrabia u dzieci silną wolę
(związaną z koniecznością poprawnego wykonywania skoków), ale dają też możliwość
wykazania się własną zręcznością i sprawnością ogólną. Zabawy te wzmacniają układ
mięśniowo-kostny (szczególnie nóg) oraz stawy skokowe.
– zabawy i gry kopne – zwykle łączną kilka elementów ruchu i wraz z biegiem, skokiem a
czasami również i rzutem sprzyjają kształtowaniu zręczności, siły i szybkości a ich atrakcyjność
staje się często doskonałym środkiem do kształtowania wytrzymałości. Umiejętność sprawnego
operowania dodatkowym przyborem (piłką) jest często postrzegana przez uczniów jako
element wyróżniający w środowisku klasowym, ale dopiero prawdziwą wartość wychowawczą
oddaje pojawiający się w zabawach kopnych element współpracy, która przejawia się
szczególnie w grach kopnych. Zabawy te mają zwykle charakter przygotowujący do jednej z
najpopularniejszych gier zespołowych – piłki nożnej.
Po tym obszernym odwołaniu się do podziału zabaw ruchowych zaproponowanym
przez R.Trześniowskiego warto również zapoznać się z propozycją M.Bondarowicza. W swoim
opracowaniu Zabawy i gry ruchowe w zajęciach sportowych (1994) zaproponował on podział
zabaw i gier, w którym wyróżnił następujące rodzaje: zabawy proste i gry ruchowe. Według
autora zabawy proste opierają się na podstawowych formach ruchu (chód, bieg, rzut, skok),
ich zasady (przepisy i fabuła) są nieskomplikowane, a współzawodnictwo ma charakter
indywidualny. Istotną cechą takiej zabawy jest możliwość dokonywania częstych zamian w
pełnionych w zabawie funkcjach, bez zmiany charakteru zabawy. Wśród zabaw prostych
M.Bondarowicz wyróżnił w zależności od rodzaju czynności ruchowych zabawy bieżne,
skoczne, rzutne, kopne, z mocowaniem i dźwiganiem, koordynacyjne, przy muzyce oraz
zabawy aktywizujące i podnoszące koncentrację uwagi. Gry, które zdaniem autora tego
podziału, są wyższą formą zabawy prostej dzielą się na gry: proste, złożone, przejściowe,
specjalistyczne i drużynowe. Cechą charakterystyczną gier jest element współzawodnictwa
drużynowego (zespołowego) a wszyscy uczestnicy wykonują to samo zadanie, ale
niekoniecznie w tym samym czasie. O taktyce drużyny najczęściej decyduje kapitan wspólnie
z zespołem.