Nauczyciele, wychowawcy a przede wszystkim rodzice powinni dzisiaj skierować
szczególną uwagę i wysiłek na wychowawczy aspekt zabawy. Zabawy, szczególnie w
najmłodszych etapach nauki powinny szczególnie mocno eksponować aktywny udział
wszystkich dzieci, podkreślając i wyróżniając przede wszystkim pozytywne osiągnięcia
uczniów/dzieci. Jest to doskonały moment do zwrócenia uwagi na wychowawcze aspekty
pojawiające się w zabawie. Bez względu na charakter czy treść zabawy w większości z nich
pojawiają się momenty wychowawcze wymagające współdziałania w zespole, momenty
wzajemnej asekuracji, poprawności wykonywania poszczególnych elementów zabawy czy
wzajemnej kontroli efektów zabawy przez pozostałych uczestników zabawy. Nie bez znaczenia
pozostaje postawa nauczyciela i jego umiejętność tłumaczenia, argumentowania i negowania
różnych zachowań – pozytywnych i negatywnych. Zdarza się, że nauczyciel musi wprowadzić
dodatkowe zasady w zabawie (takie jak zabronienie kucia w głowę, czy używania wyłącznie
słabszej ręki) na pewien czas dla pohamowania przejawów agresywności, szczególnie
widocznej w ostatnich latach wśród dorastających chłopców, wykorzystując te elementy jako
czynniki oddziaływania wychowawczego. Zabawy i gry ruchowe stają się niezastąpionym
środkiem wychowawczym wtedy, gdy prowadzący je potrafi nimi umiejętnie operować, tzn.
gdy zna metodykę prowadzenia zabaw i gier (Strzyżewski 1996, s.163). A.Ślęczkowski
twierdzi (za Strzyżewski 1996), że „jednym z podstawowych warunków prawidłowego
prowadzenia zabaw i gier jest ich gruntowna znajomość. Posiadanie bogactwa zasobu
różnorodnych zabaw pozwoli na odpowiedni ich dobór, urozmaicenie oraz dowolne
operowanie nimi w zależności od miejsca, liczebności zespołu, zainteresowań, posiadanych
przyborów i od różnych sytuacji w jakich zabawa się odbywa”.
Odpowiedni dobór zabaw i gier to m.in.:
– zapewnienie wszechstronnego ruchu wszystkim uczestnikom zabawy,
– uwzględnienie w zestawie możliwie największej liczby rodzajów zabaw i gier,
– dostosowanie treści zabawy do konkretnych warunków w jakich się odbywa,
– wybór odpowiedniego miejsca,
– umiejętne kierowanie grupą,
– przestrzeganie zasad bezpieczeństwa,
– dobór i prawidłowe wykorzystanie przyborów,
– właściwe wykorzystanie sytuacji wychowawczych,
– odpowiednia postawa prowadzącego
– wykorzystanie i zaangażowanie do zabawy wszystkich uczestników.
Elementami oddziaływania wychowawczego, które mogą pojawiać się na lekcji zabaw
i gier ruchowych są przede wszystkim momenty wynikające z przebiegu danej zabawy i gry
ruchowej oraz z jej treści. Nauczyciel stosuje więc dobór celów operacyjnych i zadań poprzez,
które te cele zrealizuje. Dobranie środków realizacji założonych celów (czyli konkretnych
zabaw) i metod (czyli sposobów postępowania) jest czynnością bezpośrednio wynikającą z
poprzednich. Mając określony cel (zarówno w zakresie motoryczności, umiejętności,
wiadomości i kształtowania postaw) nauczyciel może zdecydować, czy przygotuje uczniów do
poznania zasad rywalizacji fair-play w oparciu o kilka form rywalizacji, czy też być może
poprzez tworzenie nowych zasad zabaw i gier ruchowych przez daną grupę, ich konsekwentne
przestrzeganie i wynikające z tego problemy (np. w wyniku nieprzestrzegania reguł bądź ich
złej interpretacji przez niektórych bawiących się rówieśników). Przygotowanie takiej zabawy
powinno być dla nauczyciela kolejnym elementem oddziaływania wychowawczego. Uczniom
można powierzyć różne funkcje (np. osoby próbujące wykonać zabawę i osoby próbujące ją
udoskonalić), można również zaznaczyć, że w zabawie niektóre osoby muszą wydawać
polecenia a inne powinny je przestrzegać (oczywiście ze zmianą), bądź też na osoby oceniające
poprawność wykonywania danych elementów przez grupę przeciwną. Oczywiście wszystkie te
elementy wynikać będą z treści i przebiegu konkretnej zabawy, ale ich wykorzystanie zależy
wyłącznie od kompetencji nauczyciela i jego potrzeb (tematycznych, środowiskowych,
rozwojowych) dotyczących procesu kształcenia i wychowania danej grupy dzieci. Należy
pamiętać, że dzieci najpierw powinny zostać zapoznane z różnymi zasadami i normami
moralnego postępowania, by mogły zacząć je stosować w praktyce (pod nadzorem
pedagogicznym i samodzielnie w trakcie indywidualnych zabaw). Zrozumienie zakresu
znaczenia zasad i norm społecznego postępowania jest dopiero kolejnym etapem, który nie
zawsze zostaje osiągnięty przez wszystkich członków społeczności, a jednostki, które łamią
pewne normy moralne obowiązujące w tej społeczności (czy to z powodu niemożliwości ich
zrozumienia, wynikającego z zaniedbań wychowawczo-pedagogicznych, czy też w sposób
świadomy wynikający z premedytacji) często wchodzą w konflikt z prawem.
Odpowiednie zareagowanie na daną sytuację nabiera wychowawczego znaczenia jeśli
jest podjęte w czasie, w którym uczniowie są w stanie odnieść słowa nauczyciela do konkretnej
sytuacji (reagujemy w trakcie zabawy jeżeli zachowanie danego ucznia jest wysoce
niepoprawne albo bezpośrednio po zakończeniu zabawy, jeśli nie wymagało ono
natychmiastowej interwencji). Nauczyciel powinien eksponować wszystkie momenty
wzajemnej pomocy (szczególnie pomocy udzielanej uczniom słabszym przez uczniów
najsprawniejszych).