Rozwój fizyczny polega na ciągu konsekwentnych przemian w życiu osobniczym, które przekształcają prostą konstrukcję komórkową zarodka w złożony organizm człowieka. Przemiany prowadzą do osiągnięcia samodzielnej egzystencji i możliwości przedłużenia gatunku przez wydanie potomstwa. Procesy rośnięcia powodują zwiększanie się wymiarów ciała. Na procesy różnicowania składają się takie zmiany jakościowe, jak : ossyfikacja kości, nowe proporcje w budowie, wyodrębniające się struktury i narządy itp.

Rozwój ontogenetyczny w okresie wczesnoszkolnym to nie tylko poziom rozwoju umysłowego dziecka zezwalający mu na podjęcie nauki i stopień rozwoju społecznego umożliwiający pracę i zabawę w zespole rówieśników, ale także stan rozwoju fizycznego i motorycznego.

(…) „Rozwój fizyczny polskich dzieci, mierzony podstawowymi cechami somatycznymi jakimi są wysokość i masa ciała oraz przejawami dojrzewania płciowego, przebiega prawidłowo, nie gorzej niż ma to miejsce u ich rówieśników w rozwiniętych krajach europejskich. Wyniki badań wykazały, że kondycja fizyczna młodych polskich generacji, oceniana w kategoriach wzrastania, różnicowania i dojrzewania, jest zadowalająca”(…).

(…) „ Porównywanie wyników młodych polskich generacji z danymi pochodzącymi z innych krajów jest szacowaniem przybliżonym i polega bardziej na zestawieniu opinii jakościowej niż na precyzyjnej konfrontacji danych ilościowych”(…).

(…)” Wyniki badań z 1999 roku potwierdziły znany od dawna fakt, że kolejne pokolenia polskiej młodzieży są coraz wyższe oraz rosną i dojrzewają coraz szybciej”(…).

(…) „Polska młodzież w procesie rośnięcia wykazuje poprawny rozwój fizyczny”(…).

(…) „Pomiędzy rokiem 1989 a 1999 średnia różnica wysokości ciała u chłopców 17-18 letnich wyniosła około 2,5 cm na korzyść chłopców współczesnych, a u dziewcząt prawie 2 cm. Natomiast w porównaniu z rówieśnikami z roku 1979, średnia wysokość ciała chłopców powiększyła się o ok. 4,5 cm, a dziewcząt o ok. 3,8 cm”(…).

(…) „Powyższe stwierdzenia odnoszą się do całego kraju”(…).

(…) „ Różnice w średniej wysokości ciała między rokiem 1999 a latami poprzednimi są większe w młodszych latach niż w najstarszych grupach wieku, a największe występują w okresie skoku pokwitaniowego”(…).

(…) „W przeciwieństwie do wysokości , na masę ciała można mieć wpływ, m. in. poprzez rygory dietetyczne. A ponieważ moda w drugiej połowie XX wieku lansowała szczupłą sylwetkę kobiecą, prawdopodobnie zamierzone zabiegi doprowadziły do tego, że wykresy średnich arytmetycznych wagi ciała dziewcząt z lat 1979, 1989 i 1999 różnią się swym przebiegiem od analogicznych wykresów dla chłopców. W grupach wieku po zakończeniu okresu pokwitania, czyli u starszych dziewcząt, obserwujemy w kolejnych naszych badaniach niewielkie powiększanie się masy ciała, choć ich przyrosty wysokości w kolejnych dekadach były znaczne”(…). (Przewęda R., Dobosz J.).

Wejście do szkoły przypada na stabilną fazę fizycznego rozwoju dziecka, na okres systematycznego zbliżania się do pełni harmonii rozwojowej. Jest to wiek przejściowy od dzieciństwa do młodości. Dziecko rozpoczynające naukę szkolną wykazuje już opanowanie wszystkich podstawowych form ruchowych. Staje się w tym czasie podatne na wszelkie formy ruchowe, w tym także sportowe. Silnie odczuwa zadowolenie z sukcesu motorycznego i dobrze wykonanego zadania ruchowego. Są to przeżycia radosne i należy je wykorzystać w procesie dydaktyczno-wychowawczym.

W przebiegu całego okresu dzieci wzbogacają i doskonalą takie formy ruchu jak: skoki, rzuty, zwisy, podpory, chwyty, wspinania itp. W dalszej kolejności następuje doskonalenie tych form i tworzenie ich kombinacji, np. rzutu z rozbiegu, chwyty z biegiem, itp. Dziecko z duża chęcią wykonuje ćwiczenia. Dużą radość sprawia mu wykonanie nowych ćwiczeń poprawiających motorykę.

Rozwój dziecka charakteryzuje się w tym okresie tak zwaną „małą stabilizacją”. Dzieci w tym wieku są odporne na choroby. Duża aktywność ruchowa pozostaje nadal naturalnym zjawiskiem dla tego okresu. Szczególnego znaczenia nabierają zorganizowane formy dostarczania ruchu.

(…) „Wychowanie fizyczne i sport mają bogate doświadczenia w dziedzinie konstruowania i stosowania rozmaitych metod (testów) badania stanu sprawności fizycznej. Zaczęto je stosować już na początku drugiej połowy XIX wieku w Stanach Zjednoczonych. Sprzyjała temu bardzo korzystna sytuacja, jaka powstała dzięki wprowadzeniu w USA obowiązkowego wychowania fizycznego w szkołach wyższych. Ponieważ organizowali je lekarze, dlatego niemal od zarania swej działalności w dziedzinie wychowania fizycznego inicjowali, a także prowadzili, przede wszystkim pomiary różnych segmentów ciała. Temu kierunkowi badań sprzyjała zresztą obowiązująca w tym czasie teoria głosząca, iż „największy nacisk należy kłaść na symetrię i prawidłowe proporcje ciała”, a tym samym na rozwijanie mięśni za pomocą odpowiednio dobranych ćwiczeń. Systematyczne pomiary sprawności fizycznej zapoczątkowali Hitchock i Sargent”(…)”.

(…) „ Jednak dopiero po pierwszej wojnie światowej zaznaczył się dynamiczny rozwój prac nad tworzeniem różnych metod pomiaru sprawności fizycznej. Było to spowodowane tym, iz dopiero wtedy zostały położone podwaliny pozwalające na prowadzenie takich prac”(…).

(…) „ Badacze amerykańscy nie tylko konstruowali metody oceny sprawności fizycznej i prowadzili jej pomiary, ale także przystosowywali matematyczne metody statystyczne zarówno do konstruowania testów, jak i do opracowywania wyników badań. Metody te następnie przejmowali europejscy badacze i podejmowali próby opracowywania oryginalnych metod pomiaru sprawności fizycznej”(…).

(…) „ Po drugiej wojnie światowej prace nad konstruowaniem i doskonaleniem metod badania sprawności fizycznej rozwijają się nadal. Denisiuk (1969) opracował analityczną metodę pomiaru sprawności motorycznej młodzieży w wieku szkolnym („Test Denisiuka”); Pilicz (1962) zmodyfikował „Test Barrowa” dla oceny stanu sprawności fizycznej studentów (mężczyźni); Trześniowski (1963) zmodyfikował „Miernik Mydlarskiego”; Ulatowski (1963) opracował zestaw prób używanych do oceny ogólnej sprawności fizycznej sportowców – dla kobiet i mężczyzn („Test INKF”); Pilicz (1967) opublikował metodę oceny ogólnej sprawności fizycznej personelu latającego (lotników); Kuraś (1969) opracował „Metodę syntetycznej oceny ogólnej sprawności fizycznej”(…). (Pilicz St.)

(…) „Mnogość testów i różnych metod pomiaru sprawności fizycznej spowodowała liczne próby ich uporządkowania. Poglądy różnych autorów w tej sprawie nie są zgodne, ale z uwagi na stosowanie ich w praktyce pedagogicznej dzieli się je często na trzy następujące grupy metod oceny stanu:

1) ogólnej sprawności fizycznej,

2) różnych zdolności motorycznych,

3) specjalnej-technicznej sprawności w poszczególnych dyscyplinach sportu”(…).

(…) „Funkcja pomiarów – najprościej ujęta – ma na celu ustalenie faktycznego stanu, który musi być stwierdzony przed dokonaniem porównania i wysnucia wniosków”(…). (Pilicz St.)

(…) „Wokół sprawności fizycznej polskiej młodzieży, jej poziomu, uwarunkowań i sposobów mierzenia, nagromadziło się znacznie więcej wątpliwości i kontrowersji niż to miało miejsce w przypadku rozwoju somatycznego”(…).

(…) „Sprawność fizyczna jest przez nas rozumiana jako wartość społeczna, a w jej ocenie posługujemy się kryteriami populacyjnymi. Oznacza to, że uczeń jest postrzegany na tle swoich rówieśników i jego osiągnięcia są porównywane z aktualnymi średnimi arytmetycznymi populacji, do której uczeń należy”(…).

(…) „ Spośród licznych określeń i definicji sprawności fizycznej wyłaniają się dwa stanowiska różniące się między sobą w sposób istotny (Przewęda 1985 s. 13-14). Pierwsze traktuje sprawność fizyczną jako stopień wykorzystania osobniczych dyspozycji, inaczej mówiąc jako procent przekształcenia w czynność ruchowa potencjału motorycznego, jakim w indywidualnym wymiarze dysponuje człowiek. Drugie stanowisko ocenia efekt czynności ruchowej nie w stosunku do indywidualnych dyspozycji lecz w stosunku do zadania jakie miało być wykonane.

Pierwsze wyznacza poziom sprawności fizycznej przez porównanie dwóch wartości: tego co człowiek osiągnął z tym co mógł osiągnąć”(…).

(…) „Drugie stanowisko wobec sprawności fizycznej określa ją jako zaradność człowieka w różnych sytuacjach ruchowych, bez relatywizowania jej w stosunku do potencjału motorycznego”(…).

(…) „ Oba podejścia do sprawności fizycznej prowadzą do różnych wyników przy jej ocenie. Może się bowiem zdarzyć, że uczeń mało zdolny uzyska bardzo wysoką notę w pierwszej koncepcji, a więc za stopień wykorzystania swojego (niskiego) potencjału motorycznego, mimo że w grupie osiąga najgorsze rezultaty w rozwiązywaniu zadań sprawnościowych”(…).

(…) „Testy sprawności fizycznej zwykło się dzielić na próby boiskowe i laboratoryjne. Testy laboratoryjne uważa się często za jedyny w motoryce obiektywny pomiar dający rzetelne rezultaty. Ich bezsprzeczna zaletą jest to, że są przeprowadzane w takich samych warunkach (laboratoryjnych), dzięki czemu ich wyniki są porównywalne”(…).

(…) „ Ten rodzaj testów okazuje się zwykle mniej przydatny w ocenie sprawności fizycznej rozumianej jako ruchowa zaradność osobnika”(…).

(…) „ Testy boiskowe, mające często charakter złożonych czynności ruchowych lub nawet całych kompleksów czynności ( tzw. baterie testów) okazują się bardziej pomocne niż testy laboratoryjne przy ocenie efektywnej sprawności fizycznej człowieka rozumianej jako zaradność ruchowa, ponieważ symulują zadania, które przypominają sytuacje, z jakimi człowiek spotyka się w życiu”(…).

(…) „Sprawność fizyczna młodzieży jest pożądaną wartością społeczną. Traktujemy ja jako pozytywny wskaźnik zdrowia, rozumianego – zgodnie z definicją WHO – nie jako brak choroby lecz jako wielostronny dobrostan organizmu. Jest ona przy tym wyrazem zaradności ruchowej człowieka, świadczącym o lepszym jego przystosowaniu do warunków życia i przystosowaniu do różnych zadań i ról społecznych.

Jeśli uznamy sprawność fizyczną na równi ze sprawnością intelektualną, za wartość potrzebną współczesnemu człowiekowi, mimo coraz powszechniejszego dostępu do zdobyczy cywilizacyjnych, które zwalniają jednostki i całe grupy zawodowe z cięższych wysiłków i trudniejszych czynności ruchowych, wówczas za zasadne musimy uznać okresowe oceny zmian sprawności w populacji”(…). (Przewęda R., Trześniowski R.)

Poznanie tempa rozwoju zdolności motorycznych jest warunkiem racjonalnych działań zmierzających do umożliwienia sterowania kształtowaniem sprawności fizycznej.

(…) „Badania nad rozwojem motorycznym są przedmiotem zainteresowania specyficznej, autonomicznej subdyscypliny, w literaturze anglojęzycznej zwanej motor development. Pionierzy tej dyscypliny interesowali się głównie poznaniem związków między wzrastaniem, rozwojem a różnorodnymi możliwościami i osiągnięciami człowieka. W początkowym okresie badano przede wszystkim powiązania między rozwojem motorycznym a procesami dojrzewania. Głównie więc koncentrowano się na okresie progresywnym, tj. od urodzenia do dojrzałości. Obecnie analizuje się rozwój człowieka w całym okresie ontogenezy, mając przede wszystkim na uwadze indywidualne zróżnicowanie rozwoju i interakcje ze środowiskiem”(…)(Wiesław Osiński).

(…) „ Najnowsze prace z zakresu motor development dotyczą też studiów nad longitudinalnymi zmianami ludzkiej motoryczności i ich genetycznymi uwarunkowaniami. Podstawowe założenia badawcze w tym zakresie są następujące: (1) indywidualne zmiany w rozwoju motorycznym zachodzą w czasie i w zależności od wieku, (2) istnieje korelacja aktywności fizycznej z poziomem indywidualnego rozwoju, (3) obserwuje się powiązania między rozwojem układu nerwowego a umiejętnościami ruchowymi, (4) wpływ zmian masy i wysokości ciała na różnorodne osiągnięcia motoryczne jest znaczny, (5) rozwój podstawowych umiejętności ruchowych jest podstawą osiągnięć w umiejętnościach bardziej złożonych. Główne założenie koncepcji stanowi przekonanie, że zbieranie danych o rozwoju motorycznym i kształtowanie zdolności oszacowania indywidualnego poziomu rozwoju jest podstawą do planowania stosownego postępowania w promocji motorycznego uczenia wśród ludzi, niezależnie od wieku”(…).[Wuest, Bucher 1991]

(…) „Przemiany zachodzące w motoryczności ludzkiej postępują od wręcz rozbrajającej niezaradności noworodka i niemowlęcia, przez coraz bardziej sprawne i celowe ruchy dziecka, w pełni ukształtowane, ale dość schematyczne czynności osoby dorosłej, aż do nieuchronnego wstecznego, inwolucyjnego ubóstwa ruchowego starca. Wśród całego świata istot żywych człowiek rodzi sie jako jednostka szczególnie nieporadna i wyjątkowo bezbronna. Bez opieki osób starszych nie jest on wówczas zdolny do przetrwania. Równocześnie to właśnie on ma w niedalekiej już przyszłości cechować się znacznym bogactwem ruchowym oraz uczestniczyć w złożonym świecie kultury jako twórca skomplikowanych urządzeń technicznych”(…). (Wiesław Osiński)

(…) „Hurlock wskazuje powody, które sprawiają, że właściwy rozwój ruchowy i praca nad własnym ciałem są psychologicznie i społecznie ważne:

• ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psychicznego;

• dzieci mogą wyładować nadmiar energii , przez co lepiej znoszą napięcia i frustracje – katartyczna rola ćwiczeń ( gr. katharsis – oczyszczenie, rozładowanie emocji);

• dobry rozwój ruchowy dziecka daje mu poczucie pewności, zadowolenia i własnej adekwatności (niezależności);

• lepsza kontrola motoryczna i umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku indywidualna rozrywkę;

• właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną, a nawet umożliwia dziecku zajmowanie roli przywódcy grupy;

• dziecko ruchowo sprawne ma większe poczucie własnego bezpieczeństwa i poprawę odczuwania własnego „ja”(…)(Wiesław Osiński).

(…) „Na podstawie analizy dorobku wiedzy o motoryczności Demel i Skład [1970] sformułowali dekalog zasad rządzących rozwojem motorycznym człowieka:

(1) Rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych ( aktywność zgeneralizowana poprzedza aktywność zlokalizowaną).

(2) Rozwój ruchów przebiega według następstwa cefalokuadalnego ( stopniowe zstępowanie od głowy ku innym częściom ciała).

(3) Rozwój ruchów przebiega według następstwa proksimodalnego-ośrodkowo (stopniowo postępując od osi głównej ku innym częściom ciała)

(4) Rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych.

(5) Łatwiejsze i wcześniejsze są ruchy cykliczne niż acykliczne.

(6) Rozwój motoryczny polega na wiązaniu sfery czuciowej (sensorycznej) z ruchową.

(7) Rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowywaniu ruchów i wdrażaniu się do ich kontroli.

(8) Rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji, uwewnętrznianiu i intelektualizacji.

(9) Rozwój ruchów odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji, syntezy i analizy.

(10) Rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez proprioreceptory i

tangoreceptory, a później przez telereceptory.”(…) (Wiesław Osiński).

(…) „Młodszy okres szkolny rozpoczyna się w momencie przejścia przez dziecko progu szkoły. Wstrząs, związany z nagłą zmiana warunków życia, a szczególnie ograniczenia, jakie narzuca instytucja szkolna w zakresie ruchliwości dziecka, nie pozostają bez wpływu na rozwój motoryczności. Rodzi się zatem konieczność dogłębnego poznania naturalnych potrzeb ruchowych dziecka, co ma istotne znaczenie dla symulacji osiągniętego przez nie poziomu biologicznej dojrzałości.

Pośród intensywnych procesów zachodzących w ustroju dziecka wyjątkowe znaczenie dla rozwoju motoryczności ma postępująca ossyfikacja szkieletu oraz ostatni etap inerwacji mięśni ręki”(…). (Wiesław Osiński)

(…) „Przewęda [1966], charakteryzując kolejno formę, cechę, treść i ideę ruchu podaje, ze u uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej obserwujemy:

• dość bogatą formę prostych czynności ruchowych (ruchy są na ogół harmonijne, rytmiczne, płynne, elastyczne);

• małe wyrobienie cech, z wyjątkiem dużej gibkości oraz dość znacznej zwinności, a nieraz swoistej szybkości;

• rozumienie treści ruchów, co pozwala w ćwiczeniach przejść z zabawowych i zadaniowych form nauki na formy ścisłe;

• wzbogacenie, zwiększenie siły działania i różnorodności motywów podejmowania czynności ruchowych, których wykorzystanie pozwala pedagogowi kształtować zainteresowania ruchowe ucznia.”(…)

(…) „Mimo że szkoła stawia swoistą tamę spontanicznej, niczym nie skrępowanej aktywności ruchowej, w przebiegu całego charakteryzowanego okresu doskonalą i wzbogacają się takie formy ruchu, jak: różne postacie lokomocji, skoków, rzutów, zwisów, podporów, chwytów, wspinań itp. Tworzą się różne kombinacje motoryczne. Dziecko chętnie uczestniczy we współzawodnictwie, a radość sprawia mu wykonywanie każdego nowego zadania motorycznego”(…). (Wiesław Osiński)

W rozwoju człowieka bardzo silne jest zjawisko integralności przebiegu różnych właściwości i funkcji ustroju. Już Terman i Oden w 1959 r. wskazywali, że „pożądane właściwości przejawiają tendencję do występowania razem. Nie zauważono ujemnej korelacji pomiędzy inteligencją a wysokością ciała, siłą, zdrowiem fizycznym lub zrównoważeniem emocjonalnym” [wg. Hurlock 1985]. Stopniowo poczęła się rodzić „teoria zintegrowanego rozwoju osobniczego” [Ismail 1972]. W badaniach dowodzi się również wystepowania bezpośredniego związku między poziomem dojrzałości motorycznej a wynikami w nauce. Dzieci o małym zasobie umiejętności ruchowych i niskiej sprawności ogólnej gorzej adaptują się do wymagań stawianych przez szkołę i wykazują trudności w dostosowaniu się do grona rówieśników. Z drugiej strony obserwowana, szczególnie w klasach niższych, nadmierna gotowość do ruchu, brak możliwości koncentracji na jednej czynności może być powodem poważnych kłopotów wychowawczych i podstawowym źródłem trudności w przyswajaniu umiejętności nie tylko natury ruchowej.

Okres wczesny szkolny sprzyja dynamicznemu rozwojowi wszystkich zdolności motorycznych. Z badań przeprowadzonych przez Denisiuka wynika, że szczególnie wzrasta w tym okresie zwinność. Dymorfizm płciowy w motoryce, chociaż wyraźnie zaznaczony, nie jest jeszcze tak silny, jak w późniejszych okresach życia. Chłopcy wykazują widoczną przewagę w szybkości biegu, rzutach i skokach, a dziewczęta w gibkości oraz zręczności manualnej [Denisiuk L., Milicerowa H.1969; Hall 1982; Astrand 1985; Osiński W. 1988].

W końcowym etapie okresu wczesnoszkolnego (dziewczęta ok. 10-11 roku życia i chłopcy ok. 12-13 roku życia, następuje faza wyjątkowej łatwości przyswajania sobie nowych ruchów o dość skomplikowanej strukturze. Meinel [1967] mówi tu o „uczeniu się z miejsca”. Zjawisko to zbieżne z przejawami wyraźnego zrównoważenia szkolnego, bywa określane jako „drugie apogeum w rozwoju motoryczności”, czy też bardziej literacko, jako „okres dziecka doskonałego”. Znamiennymi cechami są: harmonia proporcji ciała, refleksyjność ruchowa, celowość działania i wszechstronne zainteresowania motoryczne. Równocześnie dzieci w tym okresie charakteryzują się dużą umiejętnością koncentracji na jednej czynności oraz możliwością podejmowania systematycznej pracy nad sobą.

O tym jak bardzo okres ten jest ważny dla wzbogacenia umiejętności panowania nad własnym ciałem i poprawy dyscypliny ruchów, wiedzą doskonale trenerzy wczesnej specjalizacji (pływanie, wszelkie postacie sportu gimnastycznego, jazda figurowa na łyżwach itp.). Bez wytrwałej i dość już intensywnej pracy w tym okresie nad płynnością, ekonomią, obszernością ruchów, poczuciem rytmu, trudno nawet marzyć o późniejszych sukcesach w wymienionych dyscyplinach sportowych.

Optymalny okres nauczania ruchów w okresie młodszym szkolnym kończy się wraz z pojawieniem pierwszych wyraźnych symptomów dojrzewania. Wszystkie pozytywne przemiany motoryczności odnoszą się przede wszystkim do zdolności koordynacyjnych. Siła, szybkość, wytrzymałość, mogą osiągnąć rekordowy poziom dopiero w okresach późniejszych”(…). (Wiesław Osiński)

Pomiędzy 6 a 8 rokiem życia następuje gwałtowny skok wzrostu. Po 8 roku życia tempo to zmniejsza się, zwiększa się natomiast wewnętrzne rozrastanie organizmu. Przyrost wysokości i ciężaru ciała jest w tym okresie powolny i równomierny.

Miękkość i elastyczność kośćca ułatwia dalszy wzrost dziecka, lecz jednocześnie stwarza duże niebezpieczeństwo deformacji. W młodszym wieku jest jeszcze stosunkowo łatwo im zapobiec. Szczególnie niebezpiecznie może być boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza).

W badaniach dowodzi się występowanie bezpośredniego związku między wynikami w nauce a poziomem rozwoju motorycznego. Siła mięśniowa w pierwszych latach tego okresu (7-8 lat) stabilizuje się lub nawet nieznacznie obniża. Bardziej rozwijają się mięśnie duże niż małe oraz utrzymuje się znaczna pobudliwość nerwowa, co sprawia, że dzieci wykonują wiele zbytecznych i szybkich ruchów. Są one silne i zamaszyste, a jednocześnie mało precyzyjne i dokładne. Okres wczesnoszkolny sprzyja dynamicznemu rozwojowi zwinności.

Bibliografia:

1) Wiesław Osinski – „ANTROPOMOTORYKA” – Wydanie II rozszerzone –

Poznań 2003.

2) Przewęda R., Dobosz J., „Kondycja fizyczna polskiej młodzieży”AWF

Warszawa 2008.

3) E. B. Hurlock – „Rozwój dziecka” – PWN – Warszawa 1985.

4) Denisiuk L., Milicerowa H. – „Rozwój sprawności motorycznej dzieci i

młodzieży w wieku szkolnym” – PZWS – Warszawa 1969.

5) Wiesław Osinski – „Wielokierunkowe związki zdolności motorycznych

i parametrów morfologicznych. Badania dzieci i młodzieży wielkomiejskiej

z uwzględnieniem poziomu stratyfikacji społecznej”. – Monografie nr 261 –

AWF Poznań 1988.

6) Pilicz Stefan – „Pomiar ogólnej sprawności fizycznej” – AWF – Warszawa

1997

7) Przewęda R., Trzesniowski R. – „Sprawność fizyczna polskiej młodzieży

w świetle badań z roku 1989” – AWF – Warszawa 1996

8) Edukacja fizyczna w nowej szkole – pod redakcją Tadeusza Maszczaka

Warszawa 2007

Opracował: Tomasz Krawczyński